آرش اسلامی از محققان پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، نتایج مطالعات خود را بر روی فوج زمینلرزه‌های ۱۵ آذر مسجد سلیمان استان خوزستان منتشر کرد.

طبق گزارش مرکز لرزه‌نگاری کشوری وابسته به مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، در بازه زمانی ۱۵ آذر تا زمان تهیه این گزارش (۱۷آذر ۱۴۰۳) بیش از ۱۶ زمینلرزه با بزرگای بیش از ۲.۵ شهرستان مسجدسلیمان را لرزاند. از مجموعه این زمینلرزه‌ها، سه زمینلرزه بزرگترین بزرگاها را داشتند که مشخصات این سه زمینلرزه به قرار زیر است:

زمینلرزه اول: درساعت ۷ و ۳۲ دقیقه (به وقت محلی) صبح روز پنج‌شنبه، ۱۵ آذر زمینلرزه‌ای به بزرگای ۵.۶ در مقیاس امواج محلی (LM) در ۳۰ کیلومتری باختر ایذه و ۲۹ کیلومتری جنوب خاوری مسجدسلیمان در استان خوزستان به وقوع پیوست. رومرکز این رویداد بر اساس لرزه‌نگاشت‌های ثبت شده در مرکز ملی شبکه لرزه‌نگاری باند پهن پژوهشگاه در مختصات ۳۱.۷۸ درجه عرض شمالی و ۴۹.۵۶ درجه طول خاوری قرار دارد. عمق کانونی زمینلرزه حدود ۱۶ کیلومتر برآورد شد.

زمینلرزه دوم: ۲۰دقیقه بعد از زلزله اول و درساعت ۷ و ۵۳ دقیقه (به وقت محلی) روز پنج‌شنبه ۱۵آذر زمینلرزه‌ای به بزرگای ۴.۸ در مقیاس امواج محلی (LM) در ۲۹ کیلومتری جنوب خاوری مسجدسلیمان در استان خوزستان به وقوع پیوست. رومرکز این رویداد بر اساس لرزه نگاشت‌های ثبت شده در مرکز ملی شبکه لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه در مختصات ۳۱.۷۶ درجه عرض شمالی و ۴۹.۵۳ درجه طول خاوری قرار دارد. عمق کانونی زمینلرزه حدود ۱۷کیلومتر برآورد شده است.

زمینلرزه سوم: درساعت ۹ و ۸ دقیقه  (به وقت محلی) صبح روز پنج‌شنبه ۱۵ آذر، زمینلرزه‌ای به بزرگای ۵.۲ در مقیاس امواج محلی (LM) در۲۷کیلومتری جنوب خاوری مسجدسلیمان در استان خوزستان به وقوع پیوست.

زمین‌شناسی عمومی و لرزه‌خیزی منطقه

محل رویداد زمینلرزه‌های ۱۵ آذر شهرستان مسجدسلیمان، در استان خوزستان در جنوب باختری ایران واقع شده است. با توجه به پیچیدگی‌های خاص تکتونیکی در نوار کوهزایی آلپی و فشردگی‌هایی که از جنوب باختری در اثر حرکت صفحه عربی بر فلات ایران وارد می‌شود، کشور ما یکی از مناطق لرزه‌خیز جهان به حساب می‌آید.

استان خوزستان واقع در جنوب باختری کشور از نظر زون‌بندی لرزه‌زمین‌ساختی، بخشی از زاگرس است که یک زون لرزه‌خیز با گسل‌های فراوان است. یکی از ویژگی‌های زون زاگرس بر خلاف زون البرز این است که دوره بازگشت زمینلرزه‌ها در آن کوتاه بوده و همچنین بزرگاهای زمینلرزه‌های زاگرس حداکثر ۷ است.

جایگاه ساختاری استان خوزستان در ایالت زمین‌ساختی-رسوبی زاگرس واقع است. بخش کوهستانی خوزستان از توده‌های کوهستانی چین خورده و یکپارچه زاگرس چین خورده تشکیل شده است. در جبهه جنوب باختری این کوهستان به‌ویژه در  پیرامون مسجدسلیمان، جنوب باختر رامهرمز، کوه رگ‌سفید و در یال جنوبی تاقدیس اهواز، راندگی‌هایی به سمت جنوب باختر وجود دارد که برخی دارای جابه‌جایی‌های قابل توجه هستند. مرز MFF یا حد جنوب باختری زاگرس چین خورده دارای هندسه متغیر است و از جنوب خاور تا شمال باختر از کمان فارس (ایالت چینه‌نگاری فارس)، فروبار دزفول (ایالت چینه‌نگاری خوزستان)، کمان پشت‌کوه (ایالت چینه‌نگاری لرستان) و فروبار کرکوک (کردستان عراق) تشکیل شده است.

حاشیه شمالی دشت خوزستان را فروبار دزفول تشکیل داده است. این فروبار نوعی حوضه پیش کمانی است که در جنوب باختری جبهه کوهستان و شمال خاور استان (خوزستان) قرار دارد. از ویژگی‌های زمین‌شناسی این فروبار دزفول ستبرای زیاد رسوبات (۱۶تا۱۸متر) و نفت خیزی آن است. حد فروبار دزفول و پلتفرم عربی یک خطواره است که در حد جنوب خاوری استان (نزدیک کوه رگ سفید) از محیط آبی خلیج فارس وارد دشت آبادان می‌شود.

گسل‌های اصلی منطقه رویداد زمینلرزه

گسل فروبار دزفول (لهبری) با درازای ۲۴۸ کیلومتر و راستای شمال باختری-جنوب خاوری و با شیب به سوی شمال خاوری از نوع راندگی است. این گسل در حوالی دزفول در شمال خاوری اهواز قرار دارد و از چندین بخش تشکیل شده است. این گسل به موازات و در خاور گسل رامهرمز و در باختر گسل‌های مسجدسلیمان و شاه‌نشین قرار گرفته است.

این گسل چنانچه توان لرزه‌زایی داشته باشد، بزرگترین زمینلرزه‌ای که ممکن است در طول این گسل در آینده روی دهد، حدود ۶.۱۴ خواهد بود. گسل‌های لهبری، دزفول و رامهرمز بخش‌های مختلف گسل فروبار دزفول را تشکیل می‌دهند

شهرستان مسجدسلیمان که در جنوب‌غرب ایران و در زون زاگرس قرار دارد، به‌دلیل ویژگی‌های زمین‌شناسی خاص خود، مستعد وقوع زمین‌لرزه‌های متعدد است. این منطقه در کمربند چین‌خورده زاگرس واقع شده و گسل‌های فعال آن مانند گسل مسجدسلیمان، گسل لهبری و گسل دزفول از عوامل اصلی لرزه‌خیزی آن هستند.

ویژگی‌های زمین‌شناسی منطقه

زلزله‌های اخیر در منطقه‌ای رخ داده‌اند که در محدوده گسل مسجدسلیمان و زون زاگرس واقع شده است. این منطقه به دلیل فشردگی صفحات تکتونیکی عربی و اوراسیا و وجود گسل‌های فعال، همواره در معرض خطر زمین‌لرزه‌های کوچک و بزرگ قرار دارد. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که این منطقه پیش‌تر نیز شاهد زمین‌لرزه‌های بزرگی بوده است؛ به‌طوری‌که در صد سال گذشته، چندین زلزله با بزرگای بیش از ۵ ریشتر در این منطقه به ثبت رسیده است.

گسل مسجدسلیمان که در امتداد شمال‌غرب به جنوب‌شرق امتداد دارد، از مهم‌ترین گسل‌های منطقه است و در گذشته نیز نقش اصلی در وقوع زمین‌لرزه‌های مخرب داشته است. به دلیل نزدیکی مناطق مسکونی به این گسل، آسیب‌پذیری بالایی در برابر زمین‌لرزه‌های آینده وجود دارد.

منطقه مسجدسلیمان به دلیل قرارگیری در کمربند چین‌خورده زاگرس و وجود گسل‌های فعال، یکی از مناطق بسیار لرزه‌خیز ایران محسوب می‌شود. این زلزله اخیر نیز در محدوده گسل مسجدسلیمان رخ داده است که به‌طور مستقیم در وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ منطقه نقش داشته است.

گسل‌های مهم منطقه

گسل مسجدسلیمان: این گسل با امتداد شمال‌غرب به جنوب‌شرق و طول حدود ۳۷ کیلومتر، یکی از مهم‌ترین گسل‌های منطقه است. این گسل از نواحی جنوبی مسجدسلیمان عبور کرده و در بخش‌هایی از سازندهای گچساران و آغاجاری می‌گذرد. ویژگی برجسته این گسل، وجود شکستگی‌های متعدد و محور چین‌خوردگی‌های موازی است که نشان‌دهنده فعالیت بالای آن است.

گسل لهبری: این گسل نیز در محدوده فروبار دزفول قرار دارد و با طول حدود ۲۴۸ کیلومتر، یکی از گسل‌های اصلی و فعال زاگرس است. شواهد تاریخی نشان می‌دهند که این گسل توانایی ایجاد زمین‌لرزه‌های بزرگ را دارد و در گذشته نیز زلزله‌های مخربی در اثر حرکت آن رخ داده است.

گسل دزفول: این گسل از سمت شرق تا مرز فروبار دزفول امتداد دارد و نقش مهمی در شکل‌گیری زمین‌لرزه‌های منطقه ایفا می‌کند.

زمین‌لرزه‌های تاریخی

بر اساس مستندات تاریخی و پژوهش‌های زمین‌شناسی، منطقه مسجدسلیمان و نواحی اطراف آن در گذشته نیز شاهد زمین‌لرزه‌های شدیدی بوده است. برخی از مهم‌ترین زلزله‌های ثبت‌شده در این منطقه عبارتند از:

سال ۱۳۱۸ هجری شمسی (۱۹۳۹ میلادی): زلزله‌ای با بزرگای ۶.۰ ریشتر در نزدیکی مسجدسلیمان که موجب خسارات گسترده‌ای شد.

سال ۱۳۴۲ هجری شمسی (۱۹۶۴ میلادی): زلزله‌ای با بزرگای ۵.۱ ریشتر که در اثر حرکت گسل لهبری به وقوع پیوست.

سال ۱۳۶۴ هجری شمسی (۱۹۸۵ میلادی): زلزله‌ای با بزرگای ۵.۵ ریشتر که در ناحیه شمال‌غربی منطقه رخ داد.

سال ۱۲۶۲ هجری شمسی (۱۸۸۳ میلادی): یکی از مخرب‌ترین زمین‌لرزه‌های تاریخی با بزرگای ۶.۸ ریشتر که خسارات جانی و مالی زیادی به همراه داشت.

سال ۵۵۸ هجری شمسی (۱۱۷۹ میلادی): زلزله‌ای تاریخی با بزرگای ۶.۵ ریشتر در منطقه اربیل که تأثیر آن تا خوزستان نیز گزارش شده است.

فعالیت لرزه‌ای در زون زاگرس

زون زاگرس یکی از فعال‌ترین مناطق لرزه‌ای ایران است و به دلیل حرکت صفحات تکتونیکی عربی و اوراسیا، زلزله‌های فراوانی در آن رخ می‌دهد. این زلزله‌ها اغلب ناشی از گسلش معکوس و حرکات فشاری هستند که منجر به چین‌خوردگی و شکستگی پوسته زمین می‌شوند. در این منطقه، دوره بازگشت زمین‌لرزه‌های بزرگ نسبت به سایر زون‌های ایران کوتاه‌تر است که نشان‌دهنده خطر بالای وقوع زمین‌لرزه‌های مخرب است.

مطالعه زمین‌لرزه‌های تاریخی و فعالیت گسل‌های منطقه نه‌تنها به درک بهتر خطرات لرزه‌ای کمک می‌کند، بلکه راهنمایی برای برنامه‌ریزی اقدامات پیشگیرانه است. داده‌های تاریخی نشان می‌دهند که مسجدسلیمان و مناطق اطراف، نیازمند توجه ویژه در زمینه مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و توسعه زیرساخت‌های مقاوم هستند. این اطلاعات باید مبنای تصمیم‌گیری برای کاهش خطرات در آینده قرار گیرد.

زمینلرزه‌های دستگاهی

در بازه ۱۰۰سال اخیر حدود ۲۱۳۱ زمینلرزه تا تاریخ ۱۷ آذر ۱۴۰۳ در گستره حدود یک درجه در یک درجه اطراف کانون زمینلرزه ثبت شده است که ۴۷ مورد از آنها دارای بزرگای بیشتر و مساوی ۵ است. این نشاندهنده لرزه‌خیزی متوسط در منطقه است.